Gregorio Fernández: Cristo xacente

Gregorio Fernández. Cristo xacente. 1627. 
Talla en madeira policromada. 46 x 74 x 191 cm. 
Comitente: Casa Profeta da Compañía de Xesús en Madrid. Ubicación actual: Museo Nacional de Escultura, Valladolid. É propiedade do Estado desde 1767 coa expulsión dos xesuítas.

En varias ocasións comentei a incidencia das directrices artísticas do Concilio de Trento. A ise desexo de provocar sentimentos marcadamente relixiosos nos fieis hai que engadir nos territorios casteláns do século XVII a incipiente crise económica pola que aristocracia e a burguesía deixaron de ser o cliente principal da arte. As igrexas, os mosteiros e a propia monarquía hispánica permanecerían como os grandes consumidores da arte.

Neste contexto contrarreformista, Gregorio Fernández, galego que amosaría a importancia da madeira na escola escultórica castelá, dirixirá gran parte das súas obras a un público numeroso, os fieles dos templos e non xa a un grupo reducido (aristocracia, burguesía). Ademais chegaría a contar cun obradoiro de moitísima importancia.

A principal obra, apreciación estritamente persoal, de Fernández foi o seu Cristo xacente, ou tal vez sería mellor dicir, a súa serie de cristos xacentes posto que non foi só un o realizado senón, ao comprobar o impacto causado nas persoas que contemplaban a obra (e tamén poderíamos engadir no  peto do autor), realizaría moitos máis: en Valladolid fixo para a igrexa de san Paulo, santa Catuxa (só exposto nos xoves santos) ou santa Ana; en Madrid para os mosteiros de san Filipe Neri, da Encarnación e de san Plácido; en Segovia para a súa catedral, para a parroquial de Medida de Pomar (Burgos), na catedral de Astorga e para o convento das Clarisas de Monforte de Lemos (Lugo)

Conceptualmente, o Cristo de Fernández aportan unha novidade fundamental, unha nova iconografía, ao representar ao Cristo morto en solitario, sen a compaña da cruz, dos verdugos, da Virxe ou doutros persoeiros.

O corpo aparece espido, tendido sobre unha saba e unha almofada. Mais é un corpo recén morto posto que os sinais da súa tortura son ben visibles: a ferida da lanza no seu costado, con pingas de sangue manando, os pes e as mans  coas pegadas dos cravos, os xeonllos totalmente ensanguentados, os ollos entreabertos (tremendo simbolismo do pathos helénico). Todo iso amosado cun verismo insuperable. Verismo que vese referendado pola calidade da talla na barba e no pelo, nos detalles corporais como podan ser as costelas marcadas, a elevación do esternón a consecuencia da morte na cruz, dos dedos de mans e pes… Mais probadamente a mestría de Fernández amósase con todo o seu esplendor na saba que contén o corpo inerte. Todo un prodixio de pregues.

A importancia deste figura do Cristo descarnado e expresionista vese resaltada pola policromía: sangue, mouratóns, con cores que oscilan entre o vermello contundente ata os tons violáceos; con violentos claroscuros (fixádevos no pano que cobre a zona xenital). A almofada conta cunha policromía que imita á perfección os bordados. Como novidade poderíamos dicir que o escultor de Sarria abandonou o empregou do ouro. Noutras obras engadiría complementos como ollos de cristal, anacos de vidro simulando as bágoas, cabelo natural... Con este conxunto de recursos técnicos, consegue o artista transmitir un patetismo desmesurado que racha coa tradición da contención dos sentimentos propia de momentos artísticos máis “clasicistas”. É unha obra tremendamente realista pero ao mesmo tempo cun profundo carácter místico que consegue espertar a piedade popular. A súa carga dramática podería achegarnos ao gótico.

Esta obra foi realizada para ser exposta aos fieis permanentemente no convento e nos días nos que se lembraría a morte de Cristo sería situada aos pes do altar maior. A obra tivo que producir nos fieis un tremendo fervor relixioso ao amosarlles esta imaxe tan próxima e tan  vehemente patética.

Mirade, finalmente, outras fotos do Cristo xacente que o Duque de Lerma encargou para a igrexa de san Paulo de Valladolid en 1615. Está situado na capela da ábsida dereita, nunha furna dourada apoiada sobre un pedestal. Ten como peculiaridade que a cabeza do morto está apoiada sobre dúas almofadas talladas e policromadas en dourado.

FOTOS: INICIARTE
Bibliografía: 
Martín González, Juan José. El escultor Gregorio Fernández. Madrid, Ministerio de Cultura, 1980.
Martín González, Juan José. Escultura barroca en España, 1600-1770. Madrid, Cátedra, 1983.